اثر صدا

آنچه در نمایشگاه «ساندآرت» گذشت

اگرچه تاریخچه هنر صدا به سال ها قبل در اوایل قرن بیستم بازمی گردد اما گزارش پیش رو با نظری اجمالی به تاریخچه هنر صدا، نگاهی به یکی از نمایشگاه های ساند آرت که به تازگی در اصفهان برگزار شده است، دارد. با توجه به خصوصیاتِ هنر صدا، نمایشگاه های بسیار کمی می توان نام برد که با عنوان یا محتوای هنر صدا در ایران برگزار شده باشد. یکی از این موارد نادر نمایشگاه هنر صدا در «گالری آپادانا»ی اصفهان است که به همت تعدادی از هنرمندان تجسمی و نویسندگان برپا شده، افرادی که تخصص هنری شان صدا نیست. نمایشگاهی با نامی متفاوت: «اِ ح هِ». از آثار و سبک و سیاق نمایشگاه اینگونه بر می آید که بیش از آنکه هنر صدا به عنوان ابزاری برای یک محتوای خاص اراده شده باشد، به عنوان تجربه ای جدی از فرم هنری شناخته شده، تجربه ا ی متنوع و متفاوت از نظر ساختار و محتوا هم چون صدای درون بدن یا دستکاری موسیقی سنتی و پدیدآمدن فرم جدید صدا. «احسان تحویلیان» یکی از گردانندگان نمایشگاه «اِ ح هِ» در این باره می گوید: «ساند آرت در ابتدا تنها یک تجربه بود، تجربه فراتر از کارهای معمول و البته شیطنتی هنرمندانه برای همان فراترها که من نامش را «هنر» گذاشته ام.» او اصرار دارد که این یک تجربه است و هنر هم.

مخاطب و گذر
مخاطب رهگذر است. گذر از اثر در حالی که اثر همچنان در جای خود باقی است و مخاطب به سراغ او می آید و سعی می کند به درون و دنیایش نفوذ کند. در هنر صدا اما اثر است که به سراغ مخاطب می آید و در برابر او ظهور می کند. سوژگی اثر رنگ می بازد و این فضا و مخاطب است که به واسطه این «ظهور» یک باره و همه جایی (خاصه در مورد هنر صدا) دست به کار روند بازآفرینی دوباره اثر می زند. هنر صدا یک نواخت و همجایی، گذر را از مخاطب می گیرد. گاه او می نشیند یا می ایستد. به نظر مخاطب در اثر ایستاده و در آن مکث کرده است. اگر صدا بتواند فضا را به چنگ بیاورد، گالری اثر است. ایستادن و مکث در آن، فهم و ساخت اثر است. روند تولید اثر در هنر صدا از این قاعده پیروی می کند. صدا تنها به معنای صدا. صدای اکتشاف بدن انسان، صدای زیست محیط و یا موسیقی که دیگر موسیقی نیست و از زیبایی شناسی کلاسیک تهی است. در نمایشگاه اخیر نیز برخی از آثار نمونه ای از اکتشاف صدا در زیست-بوم یا جست وجو در بدن و حالات است.
ساندآرت «اِ ح هِ» با ارایه آثار در بازه زمانی مشخص از طریق بلندگو، مخاطب را در مورد خوانش اثر با چالش روبه رو می کند. مخاطب چشم آشنا با آثار تجسمی و گذرکننده در گالری مجبور است زمان انتخابی مولف را برای دریافت اثر بپذیرد و ناخواسته قواعد اولیه او را برای خوانش مورد تایید قرار دهد. اتفاقی که به نوعی در پرفورمنس یا ویدیوآرت می افتد با این تفاوت که در اینجا فضا سرشار از اثر است و مخاطب می تواند در اثر گذر کند نه از او. از این رو «احسان تحویلیان» برای نمایشگاه «اِ ح هِ» لقب «ضد اثر» را برگزیده است تا بتواند ماهیت ناتجسمی و بر خلاف آمدِ عادتِ آن را برای مخاطب توصیف کند. در آغاز حضور هنر صدا در آمریکا (۱۹۸۳ به کمک آکادمی هلرمن) درگیرکردن مخاطب با تولید و خوانش اثر آنچنان که دان گودارد می گوید یکی از شاخصه های فرم و رسانه جدید بوده است. پرسش اینجاست که ساخت فضا و مکان محوربودن هنر صدا به فهم و ارتباطش با مخاطب کمک می کند یا خیر؟ موضوعی که در نمایشگاه «اِ ح هِ» نیز به نوعی مورد پرسش است. «علیرضا ارواحی» یکی دیگر از گردانندگان نمایشگاه می گوید: «در نمایشگاه هنر صدا به پرسش گرفتنِ فرآیند تولید اثر و مشارکت با مخاطب در این تولید به مراتب سهم بسیار ناچیزی در برابر پرسش بنیادین نمایشگاه دارد و آن فضایی است که قرار است اثر در آن تولید شود و مورد خوانش قرار گیرد. به این معنا مشارکت مخاطب در فضای به مراتب بزرگ تر مورد پرسش قرار می گیرد. بیش از آنکه فعل و کنش مخاطب مهم باشد فهم اثر و نگرش های خوانش مخاطب مهم است.» به این معنا نقطه عطف نمایشگاه به چالش کشیدن پارادایم های متداول مخاطب ایرانی است و برای این امر مهم، درگیرکردن مخاطب با فضا الزامی است. با این رویکرد محوریت برپایی چنین نمایشگاهی در ایران بیش از تمنای ذهنی مولف، عکس العمل مخاطب در مقابل حمله اثر به گفتمان او برای خوانش آثار است. شاید همین چالش ها در اوایل قرن بیستم موجب ساختارشکنی جدی در گفتمان مسلط هنر شد و بنیان های هنر کلاسیک و رمانتیک قرن نوزدهمی فروریخت، اگرچه در نهایت مکاتب تازه وارد (داداییسم، فوتوریسم و…) را نیز بنا به سنت خودشان دولت مستعجل کرد. هنر صدا اولین شاهد این سنت شکنی نیست و آخرین هم نخواهد بود اما یکی از صریح ترین رسانه های هنری برای جامعه شفاهی ماست و شنیدن را ابزاری آنی و بی واسطه برای مخاطبان کنجکاو خود می کند.

نویسنده: امیر کریمی

 روزنامه شرق > شماره ۲۰۸۱ ۱۶/۵/۹۳ > صفحه ۱۱ (هنر)